Asociación Nacional de investigación de Literatura infantil y Juvenil

Cando comezaches a carreira de Filoloxía Hispánica na Universidade de Santiago, pensabas que ías acabar sendo profesora de español nos Países Baixos? Que foi o que che levou a decidir marchar do noso país?

Realmente, eu creo que empecei a carreira non tanto por que quero ser de maior, senón polo mero gusto, que case non existe, da literatura e a lingua. Foi unha elección vocacional. Só pensaba en que era algo que me gustaba e quería pasar os próximos cinco anos estudiando isto. Si que é certo que cando estudas filoloxía, no primeiro que pensas como saída profesional é realmente a docencia, aínda que tamén hai outras vías como poderían ser a investigación ou algo máis creativo como pode ser a escritura.

Eu penso que é ao longo da carreira cando se empezan a definir as cousas, é dicir, ti empezas con algo que che gusta, como a lectura no meu caso, empezas a xogar coa lingua e cos textos que che ofrecen miles de posibilidades.

Tes un libro para axudar a estudar o español á xente estranxeira, en que momento se che ocorreu facelo? É dicir, céntraste nas dificultades que tiñan os teus alumnos e alumnas ou é máis xeral?

Eu penso que unha sempre bebe da súa propia experiencia. Eu empecei traballando na Universidade de Ámsterdam, onde os alumnos eran todos holandeses, pero nos últimos anos, estou traballando nun Liberal Arts and Sciences, que é o que corresponde aquí a un módulo de artes e ciencias liberais. Trátase dun college, é dicir son tres anos de carreira nos que os alumnos teñen tres ramas e poden especializarse en humanidades, en ciencias sociais ou en ciencias. Os rapaces que estudan aquí son internacionais, polo que a lingua vehicular é o inglés.

Eu recoñezo que probablemente, a priori, si que me deixaba guiar polo que tiña enfronte, que eran holandeses. Pero, no libro de comprensión auditiva tentei adaptarme a temas que puidesen ser interesantes para esa franxa de idade coa que eu traballaba, que eran rapaces universitarios entre os 20 e os 25 anos.

Na educación eu sempre quero apelar á emoción, contaxiar a miña obriga e a miña paixón por algo e, no momento que os alumnos están contaxiados por algo xa non poden saír de aí. Nese punto, o único no que eu reflexiono constantemente é en como espertar ese interese. É aí onde tes que somerxerte no mundo dos alumnos, saber que é o que lle interesa a un rapaz de 20 anos. Aparte de ter claros os obxectivos e as destrezas que deberían conseguir, sobre todo hai que analizar como marcar ou vender os contidos para que así mos compren. Cales son os temas e as formas que debo de utilizar para que eles estean interesados e poidan aprender os contidos da forma máis amena. Esa é a miña forma de traballar, para que así o alumno non se dea tanto de conta de que está aprendendo uns contidos gramaticais bastante abstractos e complexos, porque está tan emocionado polo tema que fai calquera cousa por poder chegar a entendelo.

É esa idea de buscar o «como», xa que o «que» está sempre aí. Realmente, podes pasarte horas e horas buscando cal é o click da cuestión.

Que se sinte ao aprenderlle unha nova lingua a alguén? Sénteste realizada despois de ver que hai unha mellora?

Todos che dirán que dar clase nun nivel básico (nivel A1) é algo aburrido, pero para min é unha experiencia apaixonante, porque son uns alumnos que pasan de cero a falar nun mes. É o máis achegado a un milagre que eu coñezo. En canto a contido é moi básico e non é tan estimulante como ao mellor dar clase de literatura ou un nivel máis elevado, pero é verdadeiramente marabilloso.

Por un lado contas con rapaces moi emocionados e cun mesmo nivel e, polo outro, ves a túa capacidade de darlle un futuro a esa xente, dáslles a mellor ferramenta que necesitan para desenvolverse. Ti sénteste moi importante e é que para eles o es; es a chave que pode cambiar as súas vida, a representación da cultura e da lingua que eles están aprendendo.

Pero tamén tes a responsabilidade de ter que incluír outras realidades. Por exemplo, no caso do español, tes que introducir outras literaturas, como pode ser a latinoamericana; outras expresións, como as do sur de España, etc. Entón si que chega un momento no que pode facerse un pouco inabarcable, sobre todo nos niveis máis altos, porque xa non só se trata dunha cuestión puramente lingüística, senón que tamén ten un compoñente cultural importante e é aí onde tes que poñerte a estudar, para poder mostrar a amplitude real do español.

Cales dirías que son as diferenzas entre o alumnado dos distintas nacionalidades ás que ti lle deches clase?

Moitas. Hainas tanto a nivel europeo como mundial. Poderíamos facer a típica distinción entre o norte e o sur. Nese aspecto, o bonito tamén de ensinar a un grupo heteroxéneo é que todos aprenden dos demais. Así como podemos pensar que un italiano e un grego, nun principio, son persoas máis sociais, que rin máis polo seu carácter extravertido, si que é certo que, nas clases de linguas, se produce algo moi bonito: a simbiose. Ao final, por exemplo, un italiano vólvese un pouco máis reservado porque entende e respecta que un holandés necesita máis tempo e, pola súa parte, un holandés vólvese máis lanzado porque entra noutra dinámica. É algo moi bonito, porque xa non só se trata dunha aprendizaxe lingüística, senón que tamén se aprende moita pragmática e xa non só é a que ti ensinas, tamén a de diferentes culturas que están nun constante contacto na clase. Como profesora, eu aprendo moito. É algo xenial e moi interesante.

O traballo de final de estudos do teu alumnado foi unha biblioteca humana, en que consisten exactamente?

Eu en Ámsterdam traballo en conceptos de interculturalidade. Ademais, o debate que está nas universidades holandesas a día de hoxe é sobre todo a idea de descolonizar o currículo. Todas estas literaturas marxinais, tanto sexan de mulleres ou de países que foron colonizados, non teñen esa representación tan potente como poida ter toda esa literatura europea, americana, máis clásica… Entón, as tendencias que agora se levan a cabo nestas universidades é unha revisión deste canon, facendo que sexa máis inclusivo a nivel de xénero, de periferia, etc.

A biblioteca humana pretende ser un pouco esa idea de descolonizar, é dicir, darlle voz a un principio que non o ten, darlle voz a un oprimido, darlle voz a unha señora de 60 anos que vive en Vigo, porque non todos somos personaxes políticos, históricos, escritores ou famosos, senón que a voz dunha señora de Vigo tamén ten dereito a ser escrita. E isto é algo do que podemos aprender moito. O que realmente se quere facer con este proxecto é darlle voz ao que non a ten.

Os rapaces, en parellas, entrevistaron a unha serie de colaboradores para filtrar o contido a través dun xénero narrativo, é dicir, tiñan que intentar, a pesar da distancia dixital, ler quen era a persoa coa que estaban a falar; ver se esa persoa era poesía, cómic, álbum ilustrado, relato curto…

Ten varios compoñentes académicos: de escritura, porque teñen que elaborar un texto; de compresión oral, porque están falando e escoitando cun nativo falante; de expresión oral e, por último, esa parte máis creativa, de crear un produto narrativo en diferentes formatos. Outra das seccións que introducimos na biblioteca humana foi o coñecemento intercultural, é dicir, que tópicos poderían desmontar tras coñecer a esas persoas.

Para concluír esta actividade, tivemos un evento a distancia no que aparecían todos os libros humanos e os rapaces. Recordo que había moitísima emoción. Eu por exemplo funcionei de libro humano para outro grupo e o efecto que che fai a ti verte a través dos ollos de alguén é tamén algo moi interesante e conmovedor. Foi un proceso precioso.

Como funciona o proxecto das Librarías Solidarias da ONG AIDA, do que ti es colaboradora?

Esta ONG ten a súa sede en Madrid, pero ten librarías por toda España. A que ten en Galicia está en Vigo. Eu realmente empecei a colaborar porque me encantan os libros. Conta con proxectos de cooperación en 14 países que procuran axudar no desenvolvemento de determinados sectores. Por exemplo, en Senegal teñen proxectos relacionados con hortas urbanas xestionadas por mulleres.

Nun principio, a ONG naceu para traer a rapaces que tiñan cardiopatías e poder ser operados aquí en Europa. Todos os libros que nós temos son dotacións que nos trae a xente para darlles unha segunda vida. O que nós pretendemos dende Aida é empregar a libraría dende dúas vías: por un lado, coa recadación de fondos para os proxectos da ONG e, por outro, queríamos un espazo que servise tamén de pilar comunitario, para que a xente de Vigo e dos arredores tamén se puidese beneficiar.

https://www.ong-aida.org/aida-books-and-more-es/librerias-solidarias/vigo/

Como se pode beneficiar a xente?

Por un lado ofrecemos libros baratos, que doutro xeito non se poden mercar e, por outro, queriamos fomentar ese sector cultural, é dicir, nós por exemplo tiñamos pensadas sesións de contacontos os sábados para rapaces, para así acercar a literatura a eses nenos e nenas. Tamén tiñamos unha seria de charlas, como a que ía dar ANILIJ sobre literatura infantil e xénero: presentación de libros… E incluso tiñamos a idea de dar clases de español a migrantes. Pero, debido á pandemia, todo iso quedou un pouco no aire, a pesar de que queremos retomalo en canto sexa posible.

Es membro da Asociación Nacional de Investigación en Literatura Infantil e Juvenil (ANILIJ), que é o que isto che aporta?

Pois eu diría que me aporta orde. Si. A miña especialidade é álbum ilustrado e pedagoxía da morte e eu sempre parto dunha visión moi persoal, dunhas ideas que non son moi fixas. O que me aporta estar en contacto con outros investigadores é esa obriga de saír do que eu penso. Aí onde está o avance. Ao estar en ANILIJ, estou en contacto con xente que en moitos aspectos non opina igual ca min, de maneira que se establecen debates extremadamente interesantes nos que escoito, recollo e amplío. É unha constante retroalimentación. Axúdame a evitar o estancamento, algo do que podemos chegar a pecar moitos investigadores.

Fixeches un traballo sobre a morte para nenos e nenas, que foi o que che levou a afondar neste tema tan delicado?

No meu caso, eu sempre apelo ao persoal. No caso da pedagoxía da morte, publiquei un artigo no que se explica realmente o porque desa obsesión pola morte. Cando era pequena, sufrín ese tabú porque me enfrontei a un funeral a destempo e foi algo que me afectou moito, incluso cheguei a ir a terapia para intentar comprender e abarcar o que vira. É de aí de onde nace o meu interese de contribuír para que isto non lle pase a outro neno ou que non lle pase na intensidade na que me pasou a min.

Basicamente, penso que a literatura e, en concreto, a literatura para nenos, é a primeira experiencia que eles teñen, esa capacidade que pode espertar a literatura de empatizar, de sentir a través do outro. Sempre pensei que, de dalgún xeito, na miña casa ou na miña escola, se me fixesen sentir a través doutro o que podería ser a dor da morte, é dicir, como podes sentir a través dun personaxe a dor do que pode ser a morte, pois ao mellor no momento en que me tivese que enfrontar a ela dun xeito real, estaría un pouco máis preparada porque, dalgún xeito, xa o experimentara antes.

O que permite o álbum ilustrado é, porque se establece esa conexión interesante entre texto e imaxe, que o neno encha el só os ocos, porque non é un texto que se impón. O que ten é que a ilustración evoca e, ao non impoñer unha realidade, o neno é axustable e pode adaptala. O neno ve o que quere ver. Para min é o material exacto e preciso.

A miña liña de investigación vai por aí: como o álbum ilustrado se pode converter nunha ferramenta, pero preventiva, para que descubra o que é antes de que se teña que enfrontar na realidade.

Actualmente, que investigacións estás a facer?

Sigo coa idea da morte, pero ten que ver un pouco máis coa utilidade do inútil. A min paréceme terrorífico o utilitarismo que facemos da literatura infantil e iso vai en detrimento da calidade literaria, é dicir, cada vez estamos facendo máis manuais de comportamento, de conduta, etc. E facemos menos literatura. Hai menos historias potentes que chamen, o que eu lle chamo «emocionarios». Hai moita literatura infantil dedicada por exemplo ao medo, pero a ninguén se lle ocorre crear unha historia potente onde o rapaz sexa capaz de empatizar cun protagonista que sente medo ante unha situación concreta. Actualmente está esa idea do boom do monstro de cores, onde se identifican cores con emocións e ao final o neno non entende nada. É un pouco esa idea de gaiola, de poñer ao rapaz nunha gaiola de cristal e evitar que sinta. Non se entende por que o neno vai sufrir coa literatura. Pois si, terá que sufrir, rir, odiar e amar. Ese é o poder da verdadeira literatura.

Na literatura infantil, debido a ese dobre lector, existen dous problemas: en primeiro lugar, que a calidade literaria sexa menor, pero, o peor é que se está evitando que os nenos sexan futuros lectores, porque a literatura non lles aporta nada, porque son meros manuais.

E isto é un pouco o reflexo da sociedade: a falta de respecto aos rapaces. Nesta sociedade, os rapaces non contan para nada nunca, así que, obviamente tampouco contan a nivel de creación literaria. O foco está aí, en volver ao neno, en ver o que precisa e o que se lle pode dar.

 (Entrevista realizada por Alicia Vázquez Castro, alumna de la Facultad de Traducción e Interpretación de la Universidade de Vigo)